Prezenty od duchów, czyli tradycja tatuaży w plemieniu Iban na Borneo.
Na Borneo, w głębi lasów tropikalnych i wojen między różnymi plemionami łowców głów wykształcił się niegdyś zwyczaj ozdabiania ciała tatuażami. Jednym z tych plemion są Ibanowie, a ich tatuaże do dzisiaj pozostają ciekawym zwyczajem, który daje nam pewien wzgląd w ich tradycyjne zwyczaje i kosmologię. W przeszłości większość dorosłych mężczyzn oraz część kobiet ozdabiała swe ciała tatuażami. Wiele z tych wzorów niewątpliwie ma wiele walorów estetycznych, jednak nie taka była ich główna rola. Tatuaże były czymś więcej niż tylko ozdobą, każdy z nich miał swoje własne znaczenie i historię.
Po drugiej wojnie światowej zmiany kulturowe i religijne zmniejszyły zainteresowanie tatuażami. Tatuaże stały się symbolem pogaństwa i zacofania, a ich nosiciele uznawani byli za ludzi prymitywnych, nieumiejących przystosować się do współczesnego świata. W Malezji, kraju, który do dzisiaj dużo uwagi poświęca rozwojowi i nowoczesności, wszystkie aspekty sztuki tatuażu stały się niemodne i były widziane jako przeszkoda w nowoczesnym życiu i karierze. Sarawak, gdzie mieszka największa grupa Iban, przez większą część swojej historii nie podlegał kolonizacji. W odróżnieniu od wielu innych pobliskich krajów Sarawak, mimo iż pod panowaniem Brytyjskiej rodziny Brook, był niepodległym królestwem. Jednak zachodnie wartości religijne i kulturowe nadal wpływały na miejscowe plemiona. Już w latach 60tych 20 wieku tradycja tatuowania pozostała aktywna w zasadzie jedynie wśród żołnierzy pochodzących z plemienia Iban.
Dopiero w latach 90tych 20 wieku, i jak na ironię, pod wpływem zachodnich wartości, a dokładniej popularyzacji tatuaży w Europie, przeniesionym do Malezji za pośrednictwem studentów pochodzących z plemienia Iban. Zwyczaj ozdoby ciała tatuażami przeżył dzięki nim swoisty renesans. Dzisiaj, tatuaże ponownie stały się jednym z popularnych i żywych symboli kultury Iban, a nawet szerszej społeczności, szczególnie młodego pokolenia, ludzi pochodzących z rdzennych plemion na Borneo. Do tego renesansu kiedyś wrócimy, na dzisiaj jednak spójrzmy na samą tradycję tatuaży wśród Iban i co o niej wiemy.
Istnieje kilka różnych wyjaśnień początku, źródła, tatuowania wśród Iban, w 19 wieku niektórzy podróżnicy opisywali tatuaże wśród innych plemion ale nie wspominali o nich w kontekście Iban. Sugeruje się że tradycja Iban została adoptowana przez Iban od innych plemion i z innych starszych tradycji w głębi wyspy. Nie wszystko w tej teorii mnie przekonuję, ale też nie ma za bardzo innych źródeł, które by sprawę tłumaczyły. Niezależnie od genezy jednak, pewne jest że już w drugiej połowie 19 wieku członkowie plemienia Iban z okolicy rzeki Skrang byli opisywani jako najbardziej wytatuowani ze wszystkich miejscowych plemion.
Sami członkowie plemienia Iban przytaczają bardziej tradycyjne wyjaśnienia na to skąd pochodzą tatuaże, istnieje parę różnych wersji, tu przytaczam jedną z nich, spisaną w latach 60tych w magazynie „Nendak”:
Dawno, dawno temu żył sobie mężczyzna imieniu Gendup. Już od najmłodszych lat uwielbiał polować. Często spędzał noce w dżungli, w jaskiniach, na drzewach i innych odpowiednich miejscach, kiedy polował daleko od swojego długiego domu (tradycyjna forma wioski na Borneo gdzie wszyscy mieszkają w jednym długim budynku). Gendup był odważnym człowiekiem, który nie bał się węży, skorpionów, potworów czy duchów. Pewnego dnia, podczas polowania, Gendup zbyt daleko oddalił się od swojego długiego domu i zgubił rachubę czasu. Trafił jednak na miejsce, gdzie ludzie z innego długiego domu myją się i biorą wodę, tam zobaczył dziewczynę kąpiącą się w rzece. Zanim Gendup zdążył cokolwiek powiedzieć, dziewczyna powiedziała: “Witaj, Gendup! Wykąp się najpierw, zanim pójdziemy do mojego długiego domu”. “Oczywiście!” odpowiedział Gendup i położył swój koszyk i dmuchawkę przy rzece, zanim zaczął się kąpać. Był zaskoczony, że dziewczyna zna jego imię. Po kąpieli dziewczyna poprowadziła go do swojego długiego domu. “Wejdź, Gendup. Wszyscy mężczyźni są w długim domu ” powiedziała dziewczyna, gdy wchodzili po schodach. “To wspaniale, że wszyscy są w domu” odpowiedział Gendup. Kiedy wchodzili Gendup usłyszał dźwięk uderzania ‘tik-tok’ z wnętrza. Nie miał pojęcia, skąd pochodzą te dźwięki i co ludzie robią w środku długiego domu. “Co oni robią? zapytał Gendup. “Eh, ludzie robią tatuaże” odpowiedziała dziewczyna. Idącego korytarzem Gendupa każdy po kolei witał i prosił go, żeby usiadł w ich ruai (przestrzeń przed każdą jednostką rodziną w długim domu), ale Gendup powiedział, że najpierw pójdzie za dziewczyną do jej ruai. Gdy dotarli do środka długiego domu, dziewczyna poszła do swojego bilik (rodzinne “apartamenty”), a Gendup powiesił swój koszyk, dmuchawkę i nóż wojenny na rogu jelenia na jednym z filarów w korytarzu. Starszy mężczyzna przywitał Gendupa, a Gendup usiadł przed nim. Gendup zauważył, że starszy człowiek ma wiele tatuaży na swoim ciele. Po wieczornym posiłku wszyscy mieszkańcy ruai zebrali się razem i zaczęli pytać, skąd pochodzi Gendup, dlaczego przyszedł i jak długo zamierza z nimi zostać. Gendup odpowiedział i powiedział, że nie spieszy mu się wracać do domu. Mężczyźni z ruai powiedzieli mu wtedy, że chcieliby dać mu tatuaże jako pamiątkę z wizyty w ich ruai. Gendup początkowo był niechętny, bo myślał, że to bardzo zaboli ze względu na dźwięki “tik-tok”. Wieczorem starsi mężczyźni z ruai wyjaśnili Gendupowi, gdzie na ciele umieszcza się tatuaże, takie jak na gardle, ramionach, udach, plecach i innych częściach ciała. Powiedzieli mu też o tegulun (tatuaż na dłoni). “Tegulun można zrobić dopiero po tym, jak zabije się kogoś” powiedzieli mężczyźni do Gendupa. Po długich rozmowach o tatuażach, Gendupowi spodobał się pomysł tatuowania. Następnego dnia powiedział, że jest gotów na kilka tatuaży. Mężczyźni zaczęli projektować i wzory dla niego i tatuować je na jego skórze.
Ukończenie pięknych tatuaży zajęło im trzy dni. Kilka dni po zagojeniu się śladów na skórze Gendup powiedział, że jest gotowy do powrotu do swojego długiego domu. Zanim odszedł, starszy mężczyzna (gospodarz) powiedział mu, jak się nazywa. „Nazywam się Selang Pantang. Jesteśmy duchami tatuaży. Ty Gendup jesteś pierwszym człowiekiem, który odwiedził nasz długi dom, więc jesteś pierwszym człowiekiem, który kiedykolwiek został wytatuowany. Żaden inny człowiek nie będzie wiedział o tatuowaniu, jeśli ty i twoi potomkowie nie nauczycie ich tego w nadchodzących latach” – powiedział Selang Pantang do Gendupa. Wkrótce potem Selang Pantang dał Gendupowi wskazówki, jak wrócić do domu. Kiedy Gendup dotarł do swojego długiego domu, wszyscy byli zszokowani, widząc jego tatuaże. Opowiedział im o swojej przygodzie i duchach, które spotkał.
Istnieją różne wersje tej opowieści, większość z nich ma jednak wspólny rdzeń, tatuaże zawsze są darem, którego plemię Iban nauczyło się od duchów czy bogów. Jak można więc łatwo wywnioskować mają one większe znaczenie niż tylko jako ozdoby ciała. W przeszłości, kiedy na Borneo regularnie odbywały się wojny między różnymi plemionami tatuaże pełniły na przykład role ochronne. Tatuowano wzory na karku i na gardle, co ma dość oczywiste konotacje w sytuacji, gdzie brano głowy wrogów jako trofea. Jednak wzory imitujące skorupy krabów czy innych opancerzonych bezkręgowców mogły pokrywać prawie każdą część ciała.
Tatuaże informowały też o dokonaniach właściciela. Były więc tatuaże związane z podbojami nowych terenów uprawnych. Zaś na dłoniach wojownicy naznaczali udział w udanej wyprawie wojennej czy zdobycie głowy wroga. Inne tatuaże miały związek z bardziej pokojowymi dokonaniami właścicieli. Na przykład tatuaż przedstawiający smoka na przedramieniu mężczyzny mógł oznaczać, że jest on mistrzem rzeźbienia w drewnie. Odpowiednikiem u kobiet był tatuaż bransolety na nadgarstku, w ich przypadku najbardziej poważanym rzemiosłem był wyrób tkanin ceremonialnych. Co, nota bene, było uznawane za równie niebezpieczne zajęcie jak wojna ze względu na trujące barwniki używane w tradycyjnym tkactwie oraz na bliskość duchów na jaką naraża się tkaczka. W późniejszych czasach dochodziły do tego zestawu inne wzory, uszy słonia na żebrach oznaczały podróż na wschód Borneo, gdzie spotykane są słonie leśne, a róża wiatrów oznaczała podróż do Singapuru. Tatuaże wykonane w różnych długich domach różniły się też stylem w zależności od regionu, informowały więc nie tylko czego dokonał noszący je człowiek, ale też, gdzie.
Dzisiaj najważniejszą rolą tatuaży jest pokazanie, że noszący je człowiek jest przywiązany do tradycyjnych wartości plemienia Iban. Wiele z dawnych znaczeń tatuaży musiało też ulec zmianom ze względu na zmianę stylu życia. Przykładowo tatuaż, który wcześniej oznaczał mistrza rzemiosła może teraz być wybrany na uczczenie ukończenia studiów. Zmieniają się też same wzory, z czarnych roślinnych i zwierzęcych motywów część wzorów zmieniło się w bardziej abstrakcyjne i kolorowe wzory. Być może czasem żal tradycyjnego stylu, jednak oznacza to też, że tradycja pozostaje żywa, zmieniając się wraz z potrzebami członków plemienia Iban, i daje nadzieję, że pozostanie częścią kultury Iban jeszcze przez wiele lat.
